شیوع دوباره تب مرگبار

چالش جهانی تازه‌ای با مقاومت دارویی انگل مالاریا

شیوع دوباره تب مرگبار

جام جم آنلاین: امروزه دیگر نمی‌توان از ریشه‌کن شدن یک بیماری که واکسن آن نیز تولید شده است مطمئن بود، چرا که جهش‌های ژنتیکی می‌تواند در هر مقطعی، بدون کوچک‌ترین پیش‌آگهی، نوع مقاوم و جدیدی از یک ویروس، میکروب یا انگل را به‌وجود آورد که نسبت به واکسن یا داروی کنترل خود کاملا مقاومت نشان دهد. 

 

 

به این ترتیب علی‌رغم پیشرفت‌های چشمگیر محققان عرصه‌های پزشکی در زمینه پیشگیری و درمان‌های دارویی، هر لحظه یک بیماری کنترل‌شده می‌تواند به یک چالش یا دردسر بزرگ همگانی تبدیل شود. طی یکی دو هفته اخیر نیز خبرهای رسیده از برخی کشورهای آفریقایی نشان از بروز مقاومت دارویی انگل مالاریا می‌دهد. مالاریا بنا بر گزارش سازمان بهداشت جهانی، عامل مرگ و میر سالانه 5/1 تا 3 میلیون نفر در جهان است که از این میان زنان باردار و کودکان، کمترین مقاومت را در برابر بیماری دارند؛ بعلاوه خطر شیوع دوباره مالاریا به دنبال بی‌اطلاعی بسیاری از افراد در معرض خطر، از ناکارآمدی واکسن این بیماری به مراتب خطرناک‌تر می‌شود.

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کنترل جهانی مالاریا، گستردگی و شدت مقاومت انگل به داروهای ضد مالاریاست. این مقاومت منجر به آن شده است که پیشگیری دارویی در بسیاری از مناطق گرمسیری دیگر قابل استفاده نباشد. ظهور مقاومت دارویی به معنی افزایش خطر عوارض جانبی یا مخارج بیشتر در استفاده از داروهای جدید است. مقاومت دارویی در مالاریا یعنی توانایی سویه انگل در زنده ماندن و تکثیر در حضور غلظت‌هایی از دارو که به‌طور معمول انگل‌های همان نوع از پلاسمودیوم را از بین می‌برد یا از تکثیر آنها جلوگیری می‌کند. این مقاومت تحت تاثیر 2 عامل قدرت سازگاری پلاسمودیوم و استفاده از داروهای ضد مالاریا در پیشگیری و درمان در مناطق بومی به‌وجود می‌آید.

امروزه مقاومت به داروهای ضد مالاریا بسرعت در مناطق گرمسیری رو به افزایش است. به دنبال مقاومت دارویی پلاسمودیوم فالسیپارم (انگل مالاریا) به موثرترین داروهای ارائه شده برای کنترل مالاریا یعنی کینین و کلروکین از سال 1910 تاکنون در کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و آسیای جنوب شرقی، آرتمیسینین (Artemisinin) و مشتقاتش سالانه حدود 200 میلیون نفر به مالاریا مبتلا می‌شوند.

شایع‌ترین تب انگلی دنیا

عامل مالاریا انگل تک‌یاخته پلاسمودیوم است و به 2 صورت پلاسمودیوم  ویواکس و پلاسمودیوم فالسیپاروم شیوع دارد که وسعت انتشار پلاسمودیوم ویواکس بیشتر است. جدی‌ترین شکل این بیماری توسط انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم ایجاد می‌شود. وقتی که این انگل به جریان خون انسان راه یابد به کبد می‌رود و در آنجا تکثیر می‌شود. سپس اشکال جدید این انگل در خون منتشر می‌شوند و به گلبول‌های قرمز خون حمله می‌کنند و در نهایت آنها را از بین می‌برند.

انگل مالاریا یک میزبان اصلی بی‌مهره دارد که پشه آنوفل است و به عنوان میزبان اصلی تلقی می‌شود و یک میزبان مهره‌دار دارد که انسان است، بنابراین بیماری مالاریا یک چرخه طبیعی را بین انسان و پشه طی می‌کند. عامل بیماری مالاریا در بدن پشه، تکامل جنسی خود را طی می‌کند یعنی گامت‌های انگل مالاریا در دستگاه گوارش پشه به وجود می‌آید و بر اثر ترکیب گامت‌های نر و ماده، سلول تخم ایجاد می‌شود. انگل بیماری مالاریا در بزاق پشه استقرار می‌یابد و هرگاه پشه آلوده شخص را بگزد بزاق سرشار از انگل پشه وارد بدن انسان می‌شود و پس از دوره کمون، این تک‌یاخته ایجاد علائم خونی می‌کند، به این صورت که با انجام آزمایش خون ابتلا به بیماری مشخص می‌شود. تب و لرز، کم‌خونی، رنگ‌پریدگی در چهره، کاهش وزن، تعریق شدید و ایجاد تورم در کبد و طحال از جمله نشانه‌های فرد مبتلا به مالاریاست.

حساسیت و مقاومت

حساسیت به این بیماری غیر از استثناهای ژنتیکی، همه جایی است. بزرگسالان که در مناطق بسیار بومی‌ زندگی کرده و همه ساله در معرض گزش نیش پشه آنوفل آلوده قرار دارند تحمل یا مقاومت در مقابل ابتلا به شکل بالینی بیماری پیدا می‌کنند.

مالاریا در ایران

جایگاه ایران به لحاظ میزان موارد مالاریا در 22کشور منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت، نه تنها در وضعیت بحرانی نیست، بلکه ضمن داشتن وضعیتی مناسب، این امیدواری وجود دارد که با همکاری سازمان جهانی بهداشت طی یک دوره کوتاه چند ساله مالاریا در ایران حذف شود. مالاریای ایران برخلاف مالاریای آفریقا و کشورهای دیگر، تابع شرایط اقلیمی ‌است که این وضعیت ممکن است به این نگرانی دامن بزند که با افزایش بارندگی در مناطق پرخطر، احتمال شیوع بیشتر نیز وجود دارد. به این ترتیب در مناطقی از ایران همچون سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان موارد ابتلای به این بیماری در حال افزایش است و با توجه به این‌که زاد‌و‌ولد پشه مالاریا در آب صورت می‌گیرد، پیش‌بینی می‌شود با توجه به افزایش میزان بارندگی در این مناطق، مالاریا در مناطق یادشده شایع‌تر شود. البته مالاریای رایج در ایران از نوع خوش‌خیم یعنی‌ از نوع پلاسمودیوم ویواکس است که عامل مرگ و میر نیست. نوع مرگبار مالاریا، فالسیپاروم است که تنها 7 درصد موارد مالاریای در کل کشور را تشکیل می‌دهد. گفتنی است در بسیاری از کشورهای دنیا که مالاریا در آنها شیوع دارد میزان موارد ابتلای به نوع خطرناک فالسیپاروم 90درصد و میزان شیوع نوع کم خطرتر مالاریا یعنی ویواکس 10درصد است به همین دلیل مرگ و میر بر اثر مالاریا در ایران یا وجود ندارد یا این‌که در حدود یک یا دو مورد در سال است. جالب است بدانید در تقسیم‌بندی سازمان جهانی بهداشت در منطقه مدیترانه شرقی 5 کشور افغانستان، پاکستان، سودان، سومالی و یمن به عنوان پرخطرترین مناطق انتقال مالاریا شناخته شده‌اند.

مقاومت دوباره انگل مالاریا

اخیرا دانشمندان در سراسر جهان شواهدی پیدا کرده‌اند که نشان می‌دهد پشه مالاریا نسبت به قوی‌ترین داروی مقابله با این بیماری مقاوم شده است. گویا روند مقاومت از کامبوج شروع شده و اگر فورا جلوی آن گرفته نشود می‌تواند به یک فاجعه جهانی تبدیل شود.

شرکت‌هایی هستند که اقدام به تولید داروهای قلابی و فروش بدون کنترل آن می‌کنند و توانسته‌اند تاثیر داروها را در مقابله با مالاریا کاهش دهند

گفته می‌شود تا به حال حدود 2 تا 3 روز طول می‌کشید تا داروی آرتمسینین (Artemesenin) که پیشرفته‌ترین دارو برای مقابله با مهلک‌ترین نوع مالاریاست، انگل مالاریا را از خون بدن انسان بیرون کند؛ اما آزمایش‌های اخیر نشان داده است اکنون پاکسازی خون 5 تا 6 روز طول می‌کشد.تحقیقات دانشمندان نشان می‌دهد انگلی که باعث شیوع این بیماری می‌شود، بتدریج نسبت به این دارو مقاومت پیدا می‌کند. به علاوه نگرانی از این نظر وجود دارد که نسل‌های قبلی داروهای مالاریا نیز به همین شکل، تاثیر خود را از دست دادند.

انگل‌هایی که نمی‌میرند

البته هنوز مشخص نیست چه عواملی منجربه مقاومت در برابر مالاریا شده است. برخی معتقدند ضعف سیستم بهداشتی و استفاده صحیح نکردن از داروی ضد مالاریا از عوامل موثر باشند.از سوی دیگر شرکت‌هایی هستند که اقدام به تولید داروهای قلابی و فروش بدون کنترل آن می‌کنند و به این ترتیب توانسته‌اند تاثیر داروها را در مقابله با بیماری مالاریا کاهش دهند. داروهای قلابی دارای مقدار کمی ‌از داروی اصلی هستند و به همین دلیل تشخیص آن در آزمایش‌های رایج تعیین استاندارد پزشکی ممکن نیست. اما از وقتی که این داروها به بازار راه یافته‌اند باعث افزایش مقاومت بیماری مالاریا شده‌اند. از این رو دانشمندان و سازمان بهداشت جهانی معتقدند یکی از راه‌های مبارزه با مالاریا، جلوگیری از تولید این داروهاست.

به هر حال به نظر می‌رسد مقاومت دارویی در مالاریا به توانایی سویه انگل در زنده ماندن و تکثیر در حضور غلظت‌های مختلف بر می‌گردد که تا پیش از مقاومت به‌طور معمول انواع انگل‌های آن نوع را به‌طور کامل از بین برده یا از تکثیرشان جلوگیری می‌کرده است. در کل می‌توان گفت 2 عامل اصلی باعث مقاومت انگل می‌شوند یکی سازگاری پلاسمودیم در برابر واکسن ودیگری استفاده از داروهای ضد مالاریا در پیشگیری.

پیشگیری و کنترل بهتر از درمان

ایجاد مقاومت دارویی در انگل مالاریا اتفاق تازه ای در دنیا محسوب نمی‌شود و در مقاطع زمانی مختلف در کشورهای گوناگون دیده شده است.در چنین شرایطی شاید موثرترین کاری که می‌شود در کشورهایی که بیشتر این بیماری شیوع دارد، انجام داد اجرای برنامه‌های کنترل و پیشگیری از مالاریا است که بیشتر بر افزایش آگاهی مردم از راه‌های انتقال بیماری و ترغیب آنها به اجرای برنامه‌های بهداشتی است.

به بیان دیگر، ایجاد آگاهی و هوشیاری در جامعه برای مراقبت از بیماری، تشخیص سریع و درمان آن، پیشگیری چند جانبه با بکاربردن پشه بندهای آغشته به حشره‌کش، اصلاح و بهسازی محیط برای کنترل حشرات و ایمن‌تر کردن حاملگی‌ها چرا که کودکان و زنان باردار بیشتر در معرض خطر بیماری هستند. تمرکز تحقیقات بر تولید داروهای جدید، واکسن و حشره‌کش‌ها و کمک و پشتیبانی فعالیت‌های اپیدمیولوژیک و عملیاتی نیز اقدامات هماهنگ شده برای تقویت خدمات بهداشتی موجود و سیاست‌ها و تهیه و تدارک حمایت‌های فنی می‌توانند از مهم‌ترین اقدامات ضروری تلقی شوند.

پونه شیرازی